Şiddeti uygulayanlarla bu şiddete maruz kalanların sınıfsal özellikleri ortasında nasıl bir bağlantı var? İnsanlık tarihi boyunca şiddetin var olması daima var olacağı manasına geliyor mu? Ataerkil zihniyetin şiddet kullanmayı yasallaştıran söylemi yaşantımızı nasıl etkiliyor? Tahakküm sistemleri, toplumsal cinsiyet, göç ve toplumsal hareketlerle ilgili araştırmaları ile bilinen, Amargi Bayan Kooperatifinin kurucularından feminist, antimilitarist, sosyolog ve aktivist Pınar Selek sorularımızı cevapladı.
Pınar Selek ‘BEN DE TÜRKİYE’DE FİLİZLENEN DÖNÜŞÜMÜN BİR PARÇASIYDIM’
Şiddetin her türlüsü ile kuşatıldığımız bir vakitte siz antimilitarist ve feminist uğraşınızda şiddetsiz direniş araçlarını kullanmaktan hiç vazgeçmediniz. Öncelikle soralım. Sizi bu iki alana paralel bir halde yönelten nedenler neler?
Sanıyorum her durumda olduğu üzere bunun da tek bir nedeni yok, çok boyutlu bir süreç. Birincisi ben çocukluğumu 12 Eylül periyodunda geçirdim. Babam cezaevindeydi ve cezaevi kapılarında büyüdüm. Etrafımızda herkesin değiştiğini görüyordum. O periyot annemin birinci işi kardeşimle beni Eugene Ionesco’nun Gergedan oyununa götürmek oldu.
İktidarın insanları nasıl gergedanlaştırdığını, nasıl tek tipleştirdiğini, nasıl kendine benzettiğini, nasıl sıraya soktuğunu dehşetle izledim. Çok etkilendim ve kendi kendime dedim ki “Gergedanlaşmayacağım, hizaya girmeyeceğim. Ne olursa olsun!” Fakat kolay değildi. Askeri rejim periyodunda en küçük bir muhalefet bile hataydı. Tüm toplum cezalarla, cümbüşlerle, korkutucu telaffuzlarla hizaya sokuluyordu. Okullar kışla durumundaydı. Şeytanlaştırılmış ve ezilmiş muhalefet, mağduriyeti yüzünden bir nevi dokunulmazlaşmıştı. Cezaevi kapılarında büyürken, özgür ömür nasıl mümkün olurdu? İster istemez sorgulamaya başlıyorsun. Her şeyi, öncesini, sonrasını… Sana öğretilenleri, gelenekleri, en devrimcilerini bile…Böylece antimilitarist oldum. “Başka türlü bir şey benim istediğim” diyerek…. Feminizmi keşfedişim de tıpkı periyoda rastlar ve bu iki keşif sol hareketin düşünsel, örgütsel ve eylemsel hudutları üzerine derin derin düşünmemi sağladı. Sorgulamaya bir başladın mı gerisi çabuk geliyor. Cinsiyetçilik önemsenmemiş, cinsellik alanının politik boyutu görünmemiş derken öbür görünmeyenlere de bakıyorsun, militarist yapıyı tahlil ederken milliyetçiliği, akabinde Ermenileri, Grekleri, Kürtleri görüyor ve daha daha sorguluyorsun.
Ne keyifli ki benim bu sorgulamalarım Türkiye’deki toplumsal gayret alanında yeni bir döngünün ortaya çıktığı sırada gerçekleşti. Bu yeni döngünün ortaya çıkmasında feminist hareket çok büyük bir rol oynadı. Benim de feminist ve anarşist fikirlerle tanışmam tıpkı periyoda denk geldi
Seksenli yıllardaki filizlenmesinden itibaren, Türkiye feminist hareketi kadın-erkek eşitliği ötesine geçti. Örgütlü uğraş kademesine geç kavuşmasının nedenlerini sorgularken, kendini devletin ve sol hareketin hakim kıldığı milliyetçi ve militarist patriarkayla boğuşurken buldu. Askeri darbenin en karanlık günlerinde, feminist hareket betondan fırlayan bir çiçek üzere kendini yarattığında, birinci yaptığı şeylerden biri, Türkiye çağdaşlaşma sürecinin milliyetçi ve militarist yapısının patriarkal karakterinin ismini koymak oldu. Feminist çaba bu şuurla başladı.
Kadınları ‘modern devletin’ vitrini yapan ancak onla – rın hiçbir bağımsız teşebbüsüne geçit vermeyen, öncü bayanları dışlayan, başkalarını evlatlıklaştıran rejimin militarist ve milliyetçi sistemlerin patriarkal ya – pıyı tekrar ürettiğini çözümleyerek. Bayanlara su – nulan toplumsal, ekonomik ve politik hakların avantaj – larını görmezden gelmeden lakin militarist çarktan kısa saçları, tayyörleri ve diplomalarıyla, yeni otori – tenin yeni misyonerleri olarak çıkan bayanların erkek iktidarın kurduğu kalıplarda hal aldığını göstere – rek. Özgürlük olmadan tam eşitlik olmaz diyerek…
Türkiye feminist hareketinin betonun içinden fırla – ması, birebir vakitte sistem aksisi muhalefetle de hesaplaşması ile gerçekleşti. ‘Devrimci kadın’ mode – linin ‘cumhuriyetçi kadın’ modelinden bayrağı devra – lışının ardındaki militarist düzenekleri eleştire – rek. “Militarizmin içinden özgürlük çıkmaz” diyerek. Bayan kurtuluşunun antimilitarist temellerini yara – tarak. Hakim kurtuluş telaffuzun kutsallığıyla boğu – şarak. İktidar odaklı örgütlenme, uğraş, hareket stillerine el atarak. Böylelikle yeni bir muhalefet dön – güsünün öncülerinden biri haline geldi.
LGBTİ, ekolojist, anarşist, anti militarist hareket – ler bu döngünün başka aktörleri oldular. Bilhassa antimilitarist çıkış, anarşist ideolojiden beslenerek feminist hareketin başlattığı eleştiriyi geliştirdi ve gündelik hayatın kulisinde depolanmış şiddetin ör – gütlenip sistematikleşmesine, ordulaşmasına, dev – letleşmesine yönelik ret çıkışını başlattı. Bu tarih – cilt itibaren toplumsal çabalar alanında politik problemlerin çeşitlenmesi ve otorite aksiliğinin öne çıkması; ideolojik, örgütsel ve politik monopolü yapı bozumuna uğrattı. Kürt hareketinin ortaya çıkma – sı ve kitleselleşmesi, sol hareketin yaralarının sarıp toparlanması işte bu yenilenme sürecinde gerçek – leşti. Süreklileşen baskı ortamı, farklılıklara ve geri – limlere karşın, daima bir ittifakı mecburî kıldığı için, toplumsal hareketler ortasındaki etkileşim, büyük bir kısmında çatışmalarla birlikte dönüşümlere neden oldu. Yani benim iç sorgulamalarım bu kocaman bir tablonun bir kesimiydi.
Yaşadığım ortam da buna imkan sağladı. Ben de Türkiye’de filizlenen dönüşümün bir parçasıydım. Büyük baht…
‘İNSAN UYGARLIĞININ BİREBİR VAKİTTE UTANILACAK BİR TARİHİ VAR’
Türkiye’de son periyotlarda dövülerek insanların öldürüldüğüne şahit olduk. Lince uğrayanın karşı koyma potansiyelini yitirdiği, büsbütün aciz duruma düştüğü bir anda bile bir beşere öldürünceye kadar vurmaya devam etmek sizce nasıl bir ruh hali? Şiddet ve linç kültürü ortasındaki münasebet konusunda neler söylersiniz?
Linç kültürünün ruhsal ve psikososyal boyutları da dahil çok fazla boyutu var. Ben daha çok tarihî ve sosyolojik boyutları üzerine düşünüyorum. Başka yandan, toplumsal psikoloji alanındaki araştırmalardan biliyoruz ki, şiddet içgüdüsel değil, toplumsal faktörlerle, maddi ve bilişsel olarak kuruluyor. Bilişsel kuruluş sürecinde legalleştirme ve rasyonalize etme sistemleri işliyor. Doğal ki kurumsallaşan, yapısallaşan, kolektifleşen ve çoklu sistemlerle yine yeniden üretilen şiddet yalnızca bizim topraklara has değil. İnsan uygarlığının birebir vakitte utanılacak bir tarihi var. Linç olgusu bir kültüre nasıl dönüşebilir? Bu kültür tüm topluma nasıl ilişkin olabilir? Türkiye örneği bize çok şey söylüyor. Aklıma sevgili Rakel Dink’in 2007’deki daveti geliyor: “Bir bebekten katil yaratan karanlıkları aydınlatmak”. Karanlıklar bu ülkede hesaplaşılmamış kötülüklerin birikmesiyle oluşuyor. Her boğulan adalet çığlığı yeni bir kanser hücresine dönüşüyor. Hepsi birbirinin üstüne ekleniyor, kayalaşıyor, kökleşiyor, yapısallaşıyor. O denli bir oluyor ki tedavi etmeye kalkarsan tüm bina yıkılacak… Yıkıntının altında kalmamak için alışıyoruz bir müddet sonra. Bir nevi öğrenilmiş çaresizlikle seyrediyoruz.
Tabii her iktidar, kendini sağlamlaştırmak için bu yapıya dayanıyor, alışılmış düzenekleri çalıştırıyor. Bu ortada kendi sosunu da bırakıyor. Ve sonuçta hasta bir toplum haline geliyoruz. Hem de çok hasta. Güzelleşmek mümkün mü? Lokman doktor bir şeyler yapabilir mi? Ben evvelden daha umutluydum, nane ve limonla iyileşebileceğimizi düşünüyordum lakin artık bu türlü düşünmüyorum. Ağır hastayız. Bunun şuurunda olursak tahminen bir şeyleri değiştirebiliriz. Aşılması sıkıntı ancak imkansız değil. Yalnızca karmaşık süreçleri anlamak ve çıkış yollarını buna nazaran aramayı gerektiriyor. Hayat kolay değil maalesef. Adalet hiç değil.
‘SINIFSAL UZAKLIK ŞİDDETİ UYGULAYANI DAHA GÜÇLÜ KILIYOR’
Zorlama, mobbing, cinsel ve cinsiyetçi şiddet, ruhsal ve fizikî şiddet ve başka şiddet biçimleri okulda, işte kısaca resmi ve özel kurumlarda çok sık karşılaşılan bir durum. Sizce şiddeti uygulayanlarla bu şiddete maruz kalanların sınıfsal özellikleri ortasında bir alaka var mı?
Bu bahiste genellemeler yapmayı önermiyorum. Şiddeti yalnızca sınıfsal ilgilerle açıklayamayız. Yani varlıklı olanlar daha şiddetlidir yahut fakir olanlar daha az şiddetlidir diyemeyiz. Lakin şöyle bir şey var: Her iktidar bağı birbirini besliyor, iç içe geçiyor. Münasebetiyle şiddete uğrayanlar şayet sınıfsal olarak daha alt pozisyonda, şiddeti uygulayanlar sınıfsal olarak daha üstü pozisyondaysa ortadaki sınıfsal fark direnme imkanlarını azaltırken şiddetin boyutunu da arttırıyor. Yani sınıfsal uzaklık cinsiyetçilik bağlantılarıyla birleşerek hem şiddeti uygulayanı daha güçlü kılıyor hem de şiddete uğrayan daha güç direnebiliyor.
Dolayısıyla şiddet bağlarında sınıfsal boyutu ele almak çok değerli. Şiddeti uygulayan sınıfsal olarak daha üst bir pozisyondaysa şiddet daha görünmez oluyor, şiddeti uygulayanın dokunulmazlığı artıyor. Kaldı ki kapitalizm aslında başlı başına kurumsallaşmış bir şiddet. Yani ister istemez şiddet kültürünü besliyor.
‘AKIL TUTULMASINA UĞRARSAK SIRADAN ŞİDDETİN KESİMİ OLURUZ’
Şiddetin daima var olduğu ve var olacağına dair genel bir kanaat ve bununla birlikte bilindik bir ezber kelam konusu. Şiddeti kaçınılmaz bir realite olarak gören bu anlayışın zihinsel dünyamızı işgal etmesine yönelik neler söylemek istersiniz?
Var olduğu, daima var olacağı manasına gelmiyor alışılmış lakin uygarlık tarihi dediğimiz şey çok acı bir tarih. Nitekim çok büyük ve esaslı bir kopuş gerekiyor. Bu kopuş için birinci yapmamız gereken, aklımızı ‘böyle geldi bu türlü gider’ mantığının işgalinden kurtarmak. Yani bu işgalden kurtulmazsak hiçbir şey olmaz. Bu bir nevi akıl tutulması. Hannah Arendt’in söylediği üzere, toplumlara akıl tutulması ve konformizm dayatılıyor. “Uğraşma zira uğraşmak zor” deniliyor. Alışılmış bunu yaparsan hem geçmişle hesaplaşacaksın hem yeni pahalar yaratacaksın. Halbuki gerçeklik statik değil, dinamik bir şey. Dinamik bir şeyse hem etkilendiğimiz bir alan hem de etkilediğimiz bir alan. Yani etkileşimin olduğu bir alan. Hasebiyle biz bunu değiştirebiliriz, etrafımızda olup biteni etkileyebiliriz. Lakin yorulmaktan kaçarsak konformistleşirsek, akıl tutulmasına uğrarsak, yapamayız. Ve bu da bizi farkında olmadan sıradan şiddetin bir kesimi haline getirir, yani öğrenilmiş çaresizlik denilen şey gerçekleşir. Öğrenilmiş çaresizlik ise çok tehlikeli bir şey zira büyük, dehşetli olaylardan etkilenmiyorsun lakin yalnızca biri sana aksi gözle baksa bile çabucak ağlamaya başlıyorsun. Yani öğrenilmiş çaresizlik dayanılmazın karşısında tepki göstermemek, güçsüzlüğünün şuuruyla, olup bitene müsaade vermek manasına geliyor. Hisler çarpıklaşınca güçsüzleşiyor ve yönetilmesi çok daha kolay oluyor.
‘ERKEK DOĞULMUYOR, OLMAK İÇİN BİRAZ ACI ÇEKMEK GEREKİYOR’
Ataerkil zihniyet ile şiddet kültürü ortasında temaslardan bahsedilir. Pekala, ataerkil zihniyetin şiddet kullanmayı legalleştiren söylemi yaşantımızı nasıl etkiliyor?
Savaşın ve militarizmin kökenlerini bütünlüklü anlamak için toplumsal cinsiyet boyutuna bakmamız gerektiğini gösteren feminist çalışmalar, militarizm, milliyetçilik ve erkekliğin farklı bağlamlardaki etkileşimini tahlil ederek, silahlı kümelerin kendi ortalarında petrol kaynakları için savaşırken, tecavüzü neden bir savaş aracı olarak kullandıklarını ya da onur, erdem üzere kavramların, cinsiyet göndermeleri etrafında, nasıl dolanıma girdiğini, bir başka sözle normatif erkekliğin savaşın doğallaştırılma sürecindeki rolünü tahlil etmemizi mümkün kıldılar. Militarizmi toplumsal bir süreç olarak ele alınca, mesken içi şiddetle örgütlü şiddet ortasındaki bağlar zincirini ve şiddetin kurumsallaşmasında rol oynayan karmaşık sistemleri hesaba katabiliyor, böylelikle politik iktidarların savaş gereksinimi ortaya çıktığı anda, militarist telaffuz ve pratikleri nasıl kolaylıkla sirkülasyona soktuğunu görebiliyoruz bugün. Yani bunu bir ahtapot üzere düşünün, bir tane kolu ile uğraşmak yetmez! Münasebetiyle bunların hepsini birleştirerek, bunların hepsini düşünerek bu kültürle çaba edebiliriz.
Tüm bunların yanı sıra bu hususta, “Neden daha çok erkekler harekete geçirilebiliyor?” sorusuna da cevap aramak lazım. 2008’de tamamladığım ve birebir yıl Sürüne Sürüne Erkek Olmak kitabını ortaya çıkaran araştırmama emsal sorularla başlamıştım. Şiddetin öznelerinin nasıl kurulduğunu anlamak için Hrant Dink katledildikten, Rakel Dink hepimize o ünlü çağrıyı yaptıktan çabucak sonra. Araştırmamın birinci sorusu buydu. Hangi şartlar bir bebeği şiddet öznesine dönüştürüyor? Şiddetin toplumsal üretimiyle erkeklik ortasındaki bağlantı nedir? Katilleştirme sürecinde toplumsal cinsiyet kurucu düzeneklerin rolü nedir?
Birbirleriyle ilişkili olan bu sorular, çok boyutlu, çok faktörlü inşa süreçlerini aydınlatan karşılıklara muhtaçlık duyuyordu. Ben bu sürece mecburî askerlik uygulaması örneği üzerinden bakmaya karar verdim. Şiddetin ve hiyerarşinin en ağırlaşmış toplumsal eğitim alanı ve en güçlü eril toplumsallaştırma yeri olarak erkek sınıfının kuruluşunun anahtar sistemi rolünü oynadığı için.
Çok değişik bir çalışma oldu. Lakin yalnızca bir iki konudan bahsedeceğim burada. Michel Foucault’nun, iktidarın özne yaratım sürecini genel olarak anlatırken işaret ettiği üzere, erkekler, onları yaratan, denetleyen ve kabul eden iktidar sistemlerine tabi olsalar da iç tecrübe yoluyla kendi kimliklerine bağlanıyorlar. Erkek doğulmuyor, olmak için karşılığını ödemek, biraz acı çekmek gerekiyor. Mesela, kendinden güçlü olana boyun eğmek, hiyerarşiyi kabul etmek, güçlü olana ses çıkarmamak… Karşılığında, erkeklik kimliği, bir iktidar pozisyonu olarak elde ediliyor. İşte bu eril iktidar dileğinin, tıpkı tecavüzde olduğu üzere, politik şiddette de erkeklerin kolay kolay harekete geçirilmesinde değerli bir rol oynadığını düşünüyorum. Sivas katliamı, Gazi olayları dahil bu linç aksiyonlarına katılan erkeklerin hepsinde bir iktidar dileği var. Tıpkı özgürlük alanlarını genişleten bayanlar karşısında ‘krize’ giren erkekler üzere. Erkekler, şizofren oldukları için değil, hiyerarşik sistemde pozisyon aradıkları için öldürüyorlar.
‘DAYANIŞMAYLA BİR GÜÇ VE KÜLTÜR YARATIYORSUN’
İnsanlık var olduğu sürece, şiddetsiz bir hayat pek muhtemel görünmüyor. Fakat dayanışma ve birlikte üretmenin de insanlık tarihi kadar eski olduğunu biliyoruz. Tarih boyunca şiddetin ve dayanışmanın yerine mukayeseli olarak bakarsak bir sosyolog gözüyle neler söylemek istersiniz?
Biraz evvel dediğim üzere, şiddetsiz bir ömür maksadı kolaylıkla ulaşılacak bir gaye değil. Zira çok yapısallaşmış, katılaşmış bir olgudan bahsediyoruz. Ağır hastalıktan… Tedavisi güç. Natürel bunun en büyük nedeni ortadaki inanılmaz güç farkı. Hükümran toplumsal kümeler iktidar aygıtlarını ellerinde tutuyorlar. Üstelik her geçen gün akıl almaz boyutlara ulaşan teknoloji bu aygıtları daha da kontrolsüz kılıyor. Nasıl baş edebiliriz? İktidar manasında söylemiyorum ancak ‘güç’ olmadan imkansız. Yeni tip bir güç, kökten kopan bir güç, alışık olmayan bir güç, şaşırtan, ezber bozan bir güç, teknolojinin denetleyemeyeceği bir güç. Bu tuhaf gücün en kıymetli araçlarından biri dayanışma bence. Aklıma yirmi altı yıl evvel, akıl almaz suçlamaları cezaevinde televizyondan öğrendikten sonra yaşananlar geliyor. Sokak çocuklarının, fahişelerin, trans bayanların cezaevinin önünde birikmeleri, mahkemeye gelip şahit olmaları… ezber bozmaları. Komployu yapanlar bunu hesaba katmamışlardı sanırım! Medya şaşırdı, herkes şaşırdı ve sorgulamaya başladı. Avukatlarım beni savunana kadar bana dayanışma nefes aldırdı. O vakitten beri deneyimlediğim şey şu: Dayanışmada çok sihirli bir şey var, seni bu kirli, yakışıksız gerçeğe mahkum etmeyen, yaratıcılığın büyülü alanına sokup kurtaran bir şey.
Tabii tıpkı vakitte, dayanışmayla güç yaratıyorsun. Son romanım Cümbüşçü Karıncalar’da anlattığım üzere, kollektif bir güç oluşturuyorsun, bir yandan da dönüşüyorsun, alıp veriyorsun, kültür ve paha yaratıyorsun. Yani yalnızca bir şeye karşı direnmiyorsun, dayanışırken bir şey yaratıyorsun. Bağlarında Can Yücel’in dediği üzere ‘başka türlü bir şey’ filizleniyor. Dayanışmayla, yalnızca bir direnme biçimi geliştirmiyor, tıpkı vakitte bir güç ve bir kültür yaratıyorsun. Zira işin içinde birlikte sevgi var, hisler var, heyecan var. Bütün bunlar çok değerli. Fakat bu tek başına yetmiyor. Yoğunlaşmazsan, çalışmazsan, işi ciddiye almazsan hiçbir şey değişmez. Yalnızca ve yalnızca ağırlaşmayı becerdiğimiz vakit mucizeler yaratabiliriz.