Uluslararası Uzay İstasyonu’nda (ISS) vazife yapan 7 astronot, nefeslerini tutmuş bekliyordu. Çünkü boşlukta süzülmekte olan bir uzay çöpü, tüm süratiyle ISS’e hakikat ilerliyordu.
Ancak o sırada ISS’e bağlı halde olan Rusya’ya ilişkin bir uzay aracının motorlarını 5 dakika çalıştırıp futbol alanı büyüklüğündeki istasyonun pozisyonunu yavaşça değiştirmesiyle çarpışma önlendi. ABD Uzay ve Havacılık Dairesi’nden (NASA) 19 Kasım’da yapılan açıklamada, bu müdahale olmasa, çöpün ISS’in yörüngesinin 4 kilometre yakınından geçeceği bildirildi.
Başka bir uzay aracının enkazından oluşan bu uzay çöpü, ISS’e çarpmış olsa çok büyük bir felaket yaşanabilirdi. Çarpışmanın tesiriyle istasyonun içindeki hava basıncının değişeceğinden astronotların ivedilikle Dünya’ya dönmeleri gerekecekti.
Ancak bundan daha telaş verici bir durum var ortada. Yaşanması mümkün çarpışma çok az bir olay değil. Tersine ISS, kullanıma açıldığı Kasım 2000 tarihinden bu yana bu cins hareketleri tekraren yapmak zorunda kaldı. Üstelik Dünya’nın yörüngesinde dolaşan objelerin sayısının yıldan yıla artmasıyla çarpışma riski de süratle büyüyor.
Aslına bakılırsa, uzay trafiği uzmanları, artan bu sıkışıklıkla ilgili ikazlarda bulunuyor. Geçmişte yaşanan çarpışmalar, patlamalar ve silah testleri; tahminen de milyonlarca kesim enkazın uzaya yayılmasına neden oldu. Bunların on binlercesi uzmanlar tarafından takip edilse de çok daha fazlasının şu anki teknolojiyle görülemediği için uzayda kendi başına dolaştığı düşünülüyor.
SADECE ASTRONOTLARI DEĞİL HEPİMİZİ ETKİLEYEBİLİR
Bu bağlamda astronotların karşı karşıya olduğu riskler bir numaralı tasa kaynağı. Lakin sorun bununla sonlu değil. Dünya’nın yörüngesindeki bu trafik sıkışıklığı, günlük hayatımızda vazgeçilmez bir yer edinen uydulara ve GPS araçları, kimi geniş bant internet hizmetleri, yüksek süratli internet ve televizyon hizmetleri üzere uzay bazlı teknolojilere de ziyan veriyor.
ABD’nin Tucson kentinde bulunan Arizona Üniversitesi’nde gezegen bilimleri alanında çalışmalar yürüten Dr. Vishnu Reddy, “Son dört yılda uzaya gönderdiğimiz objelerin sayısı katlanarak arttı. Münasebetiyle daima korktuğumuz o duruma yanlışsız ilerliyoruz” sözlerini kullandı.
Reddy’nin bahsettiği bu teorik duruma Kessler Sendromu ismi veriliyor.
KESSLER SENDROMU NEDİR?
ABD’li astrofizikçi Donald Kessler’ın ismini taşıyan ve birinci kere 1978 tarihli bir makalede bahsedilen Kessler Sendromu’nun tarifi çok net değil. Fakat bu söz genel olarak uzaydaki enkazın bir zincirleme tepki başlattığı bir senaryoyu tabir ediyor. Buna nazaran yaşanacak bir patlamanın sonucunda ortaya çıkan ve etrafa saçılan parçacıkların, uzaydaki öteki objelere çarparak onlara da ziyan vermesi çok mümkün. Bu gitgide büyüyen kartopunun varacağı son noktada Dünya’nın yörüngesinin çöplerle büsbütün dolması, uyduların işlemez hale gelmesi ve uzay araştırmalarının sona ermesi ihtimali tasa yaratıyor.
Uzay çöpünün yarattığı sıkışıklığı bir dizayncı bu türlü resmediyor
Araştırmacılar şu an karşı karşıya olduğumuz riskin seviyesi konusunda bir mutabakata varabilmiş değil. Münasebetiyle yörüngedeki trafik sıkışıklığının ne vakit dönülmez noktaya geleceği konusu da soru işareti. Fakat bir hususta geniş bir fikir birliğine varılmış durumda: Uzaydaki sıkışıklık hemen tahlil bulunması gereken bir sorun haline geldi.
SON BÜYÜK KAZA 2009’DA MEYDANA GELDİ
Avrupa Uzay Ajansı kaynaklarına nazaran, 1957 tarihindeki birinci uzay uçuşundan bu yana 650’den fazla “kırılma, patlama, çarpışma ve olağandışı olay parçalanmalara neden oldu”.
Bu olaylardan kimilerinde uydular kazara çarpıştı, roket kesimleri ve uzay araçları beklenmedik bir biçimde infilak etti ya da ABD, Rusya, Hindistan ve Çin üzere ülkelerin silah testleri sırasında döküntüler yörüngenin çeşitli yüksekliklerine salındı.
Örneğin Rusya 2021 yılında gerçekleştirdiği bir silah testi sırasında kendi uydularından birini füzeyle vurdu. Bunun sonucunda 1.500 modülden fazla takip edilebilir hurda uzaya yayıldı.
Son büyük kazara çarpışma Şubat 2009’da meydana geldi. Rusya’ya ilişkin Kosmos 2251 isimli bir meyyit uydu, ABD merkezli telekomünikasyon şirketi olan Iridium’un Iridium 33 isimli faal irtibat uydusuna çarptı. Bunun sonucunda yarı çapı 10 santimetre civarında 2.000 modül ile daha küçük ölçülerde binlerce modülden oluşan bir hurda bulutu uzaya dağıldı.
Daha küçük ölçekte diğer olaylar da yaşandı. Örneğin uzaydaki objelerin takibini yapan LeoLabs şirketinin geçtiğimiz hafta yaptığı açıklamaya nazaran, ABD Hava Kuvvetleri’ne ilişkin bir hava durumu uydusu, 19 Aralık’ta parçalandı ve en az 50 yeni hurda kesimi ortalığa saçıldı. Son birkaç ayda meydana gelen dört parçalanma olayı, toplamda 300’den fazla yeni hurdanın uzaya dağılmasıyla sonuçlandı.
20 METREYLE KURTULDULAR
Uyduları yönetim edenler için, uzaydaki trafik sıkışıklığı tam bir kâbus. Çünkü uydu operatörlerine her gün mümkün çarpışmalarla ilgili onlarca ihtar bildirimi geliyor.
Uzay durumsal farkındalığı yani yörüngedeki objeleri takip etme işi kapsamında, iki obje ortasındaki riskli yakınlaşmalar da takip ediliyor.
Örneğin LeoLabs’in aktardığına nazaran, bu yıl yaşanan bir olayda, NASA’ya ilişkin bir hava uydusu, kullanım dışı kalmış bir Rus roketiyle çarpışmaktan neredeyse 20 metreyle kurtuldu.
Ancak riskler uzay durumsal farkındalığının öngördüğünden bile fazla olabilir.
Şöyle ki bir objenin takip edilebilmesi için bir tenis topundan daha büyük olması gerekiyor. Öteki objeler, ışığı yansıtmak için çok küçük oldukları yahut yörüngenin direkt gözlemlenemeyecek uzak bölgelerinde oldukları için takip edilemiyor.
KÜÇÜK KESİMLERİ TAKİP ETMEK İMKÂNSIZ
Uzay trafiği yazılımıyla uğraşan COMSPOC Corp şirketinde özel projeler yöneticisi olarak vazife yapan Bob Hall, “Günümüzün en güçlü sensorları kelam konusu olduğunda bile neyin ‘görülebileceği’ ya da izlenebileceği konusunda sonlar mevcut. Küçük boyutlu uzay enkazı birçok vakit takip edilemiyor” dedi.
Ancak yeniden de küçük objeler önemli tehditlere yol açıyor. NASA’ya nazaran, yörüngedeki objeler o kadar süratli hareket ediyor ki küçücük bir boya kesimi bile metali yarıp geçebilecek hale geliyor. Bu da uzayda bırakılan her türlü çöpün telaş verici olduğu ve felakete yol açma potansiyeli taşıdığı manasına geliyor.
Ancak uzayda gerçekleşmesi mümkün zincirleme çarpışmaların nasıl tetikleneceği net değil.
SIKIŞIKLIK BÖLGEYE NAZARAN DEĞİŞİKLİK GÖSTERİYOR
Dünya yörüngesinin farklı bölgelerinde sıkışıklık ve risk seviyeleri farklı. Gezegenimizin yüzeyinden 2.000 kilometreye kadar olan “alçak Dünya yörüngesi” en kalabalık olan bölge.
Burada mürettebatla dolu iki uzay istasyonu, SpaceX’in 7.000 Starlink uydusu başta olmak üzere internete bağlanmamızı sağlayan uydular ile hava durumunu, tarım üretimini yahut iklim değişikliğini tahlil eden uydular bulunuyor.
Alçak Dünya yörüngesinde bir patlamalar silsilesi yaşanması, astronotların hayatlarını tehdit etmenin yanı sıra roket fırlatma çalışmalarını durmasına ve burada bulunan uydu teknolojisinin hasar görmesine neden olabilir.
GELECEK JENERASYONLAR BU SORUNU YAŞAMAYABİLİR
Bu senaryoda düzgün bir haber varsa o da felaket şartlarının gelecek jenerasyonlar için de geçerli olmayacak olması. ABD’nin Indiana kentinde bulunan Purdue Üniversitesi’nde aeronotik ve astronotik dersleri veren Carolin Frueh, “Alçak Dünya yörüngesinde hala atmosfer kalıntıları mevcut. Yani doğal bir paklık sistemine sahibiz” dedi.
Frueh, yaklaşık 500 metre yükseklikte objelerin Dünya’ya düşeceğini yahut yaklaşık 25 yıl içinde atmosferde yok olacağını belirtti. Bu da uzaklardaki enkaz tarlasının gelecek kuşakların uzaya erişimlerini tehdit etmeyeceği manasına geliyor.
Ancak daha yüksek yörüngelerde daha farklı bir tablo kelam konusu. Örneğin 800 kilometre yükseklikteki bir enkaz modülünün uzaydan doğal yollarla atılması için en az bir asır geçmesi gerekiyor. 1.000 kilometre yükseklikte ise tıpkı sürecin gerçekleşmesi binlerce yıl sürebiliyor.
Bu, Dünya yüzeyinden 35.786 kilometre uzaktaki bir bölge olan yer eş vakitli yörünge (GEO) için makûs haber. Televizyon yayınlarını ve başka irtibat hizmetlerini gezegenimizin geniş bölgelerine ulaştıran 250 milyon dolarlık bağlantı uydularına konut sahipliği yapan bu bölgenin Kessler Sendromu üzere bir olayın yaşanabileceği en tehlikeli yer olduğunu söyleyen Reddy, “Çünkü burayı süratlice temizlememizin bir yolu yok” dedi.
Gravity sinemasında başrolde Sandra Bullock yer alıyor
ÜNLÜ SİNEMAYA BAHİS OLDU
2013 yılında izleyicilerle buluşan “Gravity” sineması Kessler Sendromu’nu beyaz perdeye taşımıştı. Sinemada bir Rus füzesinin meyyit bir uyduya çarpması sonucu bir dizi çarpışma meydana geliyor, bunun sonucunda ortaya çıkan hurda bulutu da öbür uyduları ve uzay araçlarını tahrip ediyordu.
“Gravity” sinemasındaki olaylar 1,5 saatlik bir süreçte yaşanıyordu lakin uzmanlar gerçek hayatta Kessler Sendromu’nun gerçekleşmesi için yıllar hatta on yıllar geçmesi gerektiğini vurguluyor.
Filmin vizyona girişinin üzerinden geçen 11 yıllık müddette, yörüngedeki trafik sıkışıklığı süratle arttı. Örneğin ABD ordusu o periyotta 23.000 civarında objeyi takip ederken bugün bu sayı 47.000’e ulaştı.
Frueh, zincirleme çarpışmaların nerede, ne vakit ve nasıl yaşanabileceğini hesaplamak için gayretlerin sürdüğünü lakin kesin bir cevap bulmanın imkânsız olduğunu belirtti. Frueh, “Geleceği iddia etmeye başladığımız anda varsayımlarda bulunmak zorundayız. Bütün modellemeler yanlış lakin kimileri faydalı” dedi.
“UYKULARIMI KAÇIRAN ŞEY…”
Modeller dengeli olmuyor zira uzmanlar bile objelerin yörüngedeki pozisyonlarına dair net bir fikre sahip değil. 10 santimetreden küçük objeler büyük oranda görünmez kabul ediliyor. Dahası uzaydaki hava durumu da yörüngelerin gidişatını değiştirebiliyor. Colorado Üniversitesi Uzay Hava Durumu Teknoloji, Araştırma ve Eğitim Merkezi Yöneticisi Dr. Thomas Berger, bu nedenle enkaz modüllerinin nasıl ve nereye hakikat seyrettiğini tam manasıyla iddia etmenin mümkün olmadığını söyledi.
Uzak çöplerinin ebatları ve biçim de büyük bir gizem. Hasebiyle tek bir Kessler Sendromu tesirini modellemek için analistlerin uydunun nasıl parçalanacağını, her bir modülün nasıl görüneceğini, ne istikamete gideceğini ve çarpma ihtimali olan öteki objeleri öngörmesi gerekiyor.
COMSPOC Corp. bünyesinde bulunan Uzay Standartları ve İnovasyon Merkezi’nin yöneticisi Dan Oltrogge, “Uykularımı kaçıran şey, dataların kaçındığınızı düşündüğünüz şeyden kaçınmanıza müsaade verecek kadar kesin olmaması” dedi.
KESSLER SENDROMU BAŞLAMIŞ OLABİLİR Mİ?
Bir anda gerçekleşecek bir olaydan bahsetmediğimizi göz önünde bulunduran bilim insanları, Kessler Sendromu’nun çoktan başlamış olabileceğine vurgu yapıyor. Kessler’in teorisi, tüm roket fırlatma çalışmaları durdurulsa bile uzaydaki çarpışmaların yörüngedeki objelerin sayısını artırabileceği fikrini de göz önünde bulundurmayı gerektiriyor. Fakat bu noktaya erişilip erişilmediği netleşmiş değil.
CNN International’a konuşan bilim insanları Kessler Sendromu’nun çoktan başlayıp başlamadığı konusunda farklı görüşler bildirdi. Fakat Frueh, Kessler Sendromu sözünün yararlı bir terim olduğuna artık inanmadığını söyledi ve ekledi: “Bence farklı kurumların uyuşmazlık yaşıyor olması kamuoyunun başını karıştırıyor. Kavramın kendisi düşündüğünüz kadar pak ya da net değil.”
Öte yandan uzmanlar, yörüngedeki durumun problemli olduğu konusunda hemfikir. CNN’e konuşan uzmanların hiçbiri felaketin katiyetle kaçınılabilir olduğunu söylemedi. Dahası uzmanlar yörüngedeki çöplerin tahrip gücünün artacağını da burguladı.
Frueh, “Ben ekonomik hasar yaşanmasını önleyebilecek bir zamanlamayla hareket edebileceğimiz konusunda çok karamsarım” dedi.
Michigan Üniversitesi’nde iklim, uzay bilimleri ve mühendislik dersleri veren Dr. Nilton Renno ise tabiatı gereği optimist bir insan olduğunu lakin Dünya’nın yörüngesindeki vaziyetin kendisine, gezegenimizde yaşanmakta olan ekolojik krizi hatırlattığını belirtti.
Renno, “Ben uzaydaki çöpleri okyanuslardaki plastikler üzere düşünmek istiyorum. Evvelden okyanusların sonsuz olduğunu düşünüyorduk bu nedenle çöpümüzü plastiğimizi buraya attık. Şu an bunların sonlu kaynaklar olduğunu idrak ediyoruz. Dahası ne yaptığımız konusunda dikkatli olmadığımız takdirde çok büyük bir hasara yol açtığımızı da anlıyoruz” diye konuştu.
TEMİZLEMEK Mİ REGÜLASYON MU?